చారిత్రక ఘటనలను ఆధారం చేసుకుని రాజకీయంగా బలపడాలని భారతీయ జనతా పార్టీ (బీజేపీ) ప్రయత్నిస్తోంది. అందులో భాగంగా బీజేపీ ఆధ్వర్యంలోని కేంద్ర ప్రభుత్వం సెప్టెంబర్ 17 నుండి ‘హైదరాబాద్ విమోచన దినోత్సవం’ గుర్తుగా ఏడాది పొడవునా ‘వేడుకలను’ నిర్వహించాలని నిర్ణయించింది. కేంద్ర హోం మంత్రి అమిత్ షా కూడా దీనికి ఆమోదించారు. అయితే, ఆ తేదీన 1948లో నిజాంల పాలనలో ఉన్న హైదరాబాద్ రాష్ట్రం భారతదేశంలో విలీనమైంది. కాగా, తెలంగాణ (కేసీఆర్), మహారాష్ట్ర (షిండీ), కర్నాటక (బొమ్మై) ముఖ్యమంత్రులను ఉద్దేశించి కేంద్ర మంత్రి జి. కిషన్ రెడ్డి ఒక లేఖ రాశారు. తెలంగాణలో నిర్వహించే ‘హైదరాబాద్ విమోచన దినోత్సవం’ ప్రారంభ కార్యక్రమానికి గౌరవ అతిథులుగా వారిని ఆహ్వానించారు.
– నాగరాజు చంద్రగిరి, ఆంధ్రప్రభ
మహారాష్ట్ర, కర్నాటకలోని ఐదు జిల్లాలతో పాటు ప్రస్తుత తెలంగాణ రాష్ట్రం నిజాం హైదరాబాద్ సంస్థానంలో భాగంగా ఉండేది. భారతదేశానికి 75 ఏళ్ల స్వాతంత్య్రాన్ని పురస్కరించుకుని కేంద్రం చేపట్టిన ‘ఆజాదీ కా అమృత్ మహోత్సవ్’ ఉత్సవాల్లో భాగంగా ఏడాదిపాటు ఈ కార్యక్రమాన్ని నిర్వహిస్తున్నట్లు కిషన్ రెడ్డి తన లేఖలో పేర్కొన్నారు. నిజాం నిరంకుశ పాలన నుంచి హైదరాబాద్ రాష్ట్రం విముక్తి పొందిందని కేంద్ర మంత్రి తన లేఖలో పేర్కొన్నారు. అయితే హాస్యాస్పదమేమిటంటే.. ఆపరేషన్ పోలో అనే సైనిక దాడితో హైదరాబాద్ రాష్ట్రం విలీనమైనప్పుడు బీజేపీ ఉనికిలోనే లేదు. నిజానికి తెలంగాణ ఎక్కువగా భారత కమ్యూనిస్టు పార్టీ (సీపీఐ) ఆధీనంలో ఉంది. స్వాతంత్య్రానంతరం చివరి నిజాం మీర్ ఉస్మాన్ అలీఖాన్‌తో చర్చలు విఫలమవడంతో సెప్టెంబర్ 13న కేంద్రం భారత సైన్యాన్ని పంపింది. ఈ రాష్ట్రం సెప్టెంబర్ 17న అధికారికంగా భారతదేశంలో విలీనమైంది.
మరీ ముఖ్యంగా.. భారత సైన్యం రాష్ట్రాన్ని స్వాధీనం చేసుకున్న తర్వాత సమాజంలోని వేలాది మంది ఊచకోత జరిగినందున హైదరాబాద్ రాష్ట్రంలోని చాలా మంది ముస్లింలకు ఈ విలీనం బాధాకరమైన జ్ఞాపకంగా మిగిలింది. ముస్లింలపై జరిగిన అకృత్యాలు సుందర్‌లాల్ కమిటీ (భారత తొలి ప్రధాని జవహర్‌లాల్ నెహ్రూచే ఏర్పాటు చేసిన) నివేదికలో ముస్లిములపై జరిగిన అకృత్యాల గురించి సవివరంగా రాశారు. ఇక.. నిజాం భూభాగంలో ఉన్న మహారాష్ట్ర, కర్నాటకలోని కొన్ని ప్రాంతాలు ఇప్పటికే ప్రతి సంవత్సరం ‘మరాఠ్వాడా విమోచన దినోత్సవం’ .. ‘హైదరాబాద్-కర్నాటక విమోచన దినోత్సవాన్ని’ పాటిస్తున్నాయని కేంద్ర మంత్రి తన లేఖలో పేర్కొన్నారు. ప్రతి సంవత్సరం భారతీయ జనతా పార్టీ తెలంగాణ రాష్ట్ర విభాగం కూడా టీఆర్ఎస్ ప్రభుత్వాన్ని సెప్టెంబర్ 17 న ‘విమోచన దినోత్సవం’గా నిర్వహించాలని డిమాండ్ చేస్తోంది.
ఆపరేషన్ పోలో అంటే ఏమిటి? సెప్టెంబరు 17 ఎందుకు ముఖ్యమైనది?
లిబరేషన్ డే అనే పదం (హైదరాబాద్) చిత్రలేఖనానికి ఉద్దేశించిన హానికరమైన పదం. నిజాం పాలన పూర్వపు రాచరికపు హైదరాబాద్ సంస్థానం యొక్క ‘ఆక్రమణ’ కొనసాగింపు. ఆపరేషన్ పోలో లేదా పోలీస్ యాక్షన్ అనే సైనిక చర్య ద్వారా తెలంగాణ, మహారాష్ట్ర, కర్నాటకలోని కొన్ని ప్రాంతాలతో కూడిన పూర్వపు హైదరాబాద్ రాష్ట్రం భారతదేశంలో విలీనమైన రోజును ఈ తేదీ సూచిస్తుంది. అయితే.. బీజేపీ డిమాండ్‌లోని వ్యంగ్యం ఏమిటంటే.. అది 1948లో రాష్ట్ర రాజకీయాల్లో అక్షరాలా నాన్ ప్లేయర్‌గా ఉంది. దాని సైద్ధాంతిక మాతృ సంస్థ, రాష్ట్రీయ స్వయంసేవక్ సంఘ్ (RSS) చురుకుగా పనిచేసేది. అయితే తెలంగాణలో ఆర్ఎస్ఎస్ ప్రభావం కూడా చాలా తక్కువే. ఎందుకంటే తెలంగాణలో పూర్తిగా కమ్యూనిస్ట్ పార్టీ ఆఫ్ ఇండియా (CPI) భావజాలం కానీ, ఆ పార్టీ కేడరే ఎక్కువగా ఉండేది. అందుకే ఆర్ఎస్ఎస్ పాత్ర చాలా పరిమితంగా ఉండేది. ఇక.. హిందువులు, ముస్లిములతో కూడిన భూస్వామ్య వర్గమైన రాష్ట్రం నియమించిన జాగీర్దార్లకు వ్యతిరేకంగా CPI అప్పట్లో ‘తెలంగాణ సాయుధ తిరుగుబాటు’ నిర్వహించింది.
ఇది ముఖ్యంగా తెలంగాణలోని భూస్వాములకు వ్యతిరేకంగా రైతులు చేసిన తిరుగుబాటు. “ఇందులో ఒక మలుపు ఏమిటంటే, 1951 వరకు కొనసాగిన తెలంగాణ సాయుధ తిరుగుబాటు, సైన్యం తెలంగాణలో తిరిగి ఉండటానికి మరొక కారణం. ఎందుకంటే మాజీ ప్రధాని జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ నేతృత్వంలోని భారత ప్రభుత్వం కమ్యూనిస్టులతో అత్యంత జాగ్రత్తగా ఉంది. దీంతో 1951 వరకు 4000 మందికి పైగా సీపీఐ కార్యకర్తలు జైలుకు పంపబడ్డారు. అయితే, అక్టోబర్ 21, 1951 (తెలంగాణ) పోరాటాన్ని విరమించాలని సీపీఐ నిర్ణయించిన తర్వాత సమస్య పరిష్కారం అయ్యింది. కాగా.. హైదరాబాద్ రాష్ట్రంలో మతపరమైన హత్యల కారణంగా దాదాపు 27,000 నుండి 40,000 మంది ముస్లింలు చనిపోయారు. ఇంకా పోలీసు చర్యకు అనేకా కారణాలున్నాయి. మరీ ముఖ్యంగా హైదరాబాద్ రాష్ట్ర చివరి నిజాం మీర్ ఉస్మాన్ అలీ ఖాన్ స్వతంత్రంగా ఉండాలని, భారత యూనియన్‌లో చేరకుండా ఉండాలని కోరుకున్న తర్వాతే ఈ సమస్య ప్రారంభమైంది.
స్వతంత్రంగా ఉండాలనుకున్న నిజాం
బ్రిటీష్ వారు అధికారికంగా 1947లో భారతదేశాన్ని విడిచిపెట్టినప్పటికీ అది రాచరిక రాష్ట్రాలు, వారి చక్రవర్తులకు భారతదేశం లేదా పాకిస్తాన్‌లో చేరడానికి లేదా స్వతంత్రంగా ఉండటానికి అవకాశం ఇచ్చింది. ఉస్మాన్ అలీ ఖాన్ జమ్మూ కాశ్మీర్‌కు చెందిన హరిసింగ్ వంటి కొద్దిమంది స్వతంత్రంగా ఉండాలని కోరుకున్నారు. అన్నింటికంటే, 1948లో 16 జిల్లాలను (తెలంగాణలో 8, మహారాష్ట్రలో 5, కర్నాటకలో 3) కలిగి ఉన్న అతిపెద్ద రాచరిక రాష్ట్రమైన హైదరాబాద్‌కు ఉస్మాన్ అలీఖాన్ రాజుగా ఉన్నారు. ఉస్మాన్ అలీ ఖాన్ కూడా ప్రపంచంలోని అత్యంత సంపన్నులలో ఒకరని, సాపేక్షంగా శాంతియుతమైన రాష్ట్రానికి రాజు అని గమనించవచ్చు. ఏది ఏమయినప్పటికీ ముఖ్యంగా తెలంగాణ జిల్లాలలో, రాష్ట్రం నియమించిన జాగీర్దార్లు (భూస్వాములు) తీవ్ర అణచివేతకు గురవుతున్నారు. వీరి ప్రధాన పని రైతుల నుండి ఆదాయాన్ని (పన్నులు, అద్దె) వసూలు చేసి రాష్ట్రానికి ఇవ్వడం.
ఖాసిం రజ్వీ, రజాకార్ల ఆవిర్భావం..
స్వాతంత్ర్యం తర్వాత ఉస్మాన్ అలీ ఖాన్ ప్రభుత్వం, భారత యూనియన్ చర్చలు ప్రారంభించాయి. భారతదేశం చుట్టూ ఉన్న హైదరాబాద్ రాష్ట్రాన్ని స్వతంత్రంగా ఉండనివ్వడంపై మొండిగా ఆలోచించారు. మరోవైపు చివరి నిజాం సరిగ్గా అలా చేయడానికి తన శాయశక్తులా కృషి చేశాడు. ఇది సమస్యపై చర్చలు జరపడానికి రెండు పక్షాలు నవంబర్ 1, 1947న ఒక సంవత్సరం పాటు ‘స్టాండ్‌స్టిల్ అగ్రిమెంట్’పై సంతకం చేయడానికి దారితీసింది. అయితే, హైదరాబాద్ రాష్ట్రంలో ఒక ప్రత్యేక సమాంతర రాజకీయ శక్తి ఉద్భవించింది. లాతూర్ (మహారాష్ట్రలోని మరాఠ్వాడా ప్రాంతం) నుండి న్యాయవాది అయిన సయ్యద్ ఖాసిం రజ్వీ రూపంలో మజ్లిస్-ఇ-ఇత్తెహాదుల్ ముస్లిమీన్ (1927లో ప్రారంభమైంది) పగ్గాలు చేపట్టారు. 1946లో, 1944లో బహదూర్ యార్ జంగ్ మరణం తర్వాత జంగ్ MIM యొక్క అత్యంత శక్తివంతమైన నాయకులలో ఒకరు. గౌరవనీయమైన వ్యక్తిగా ఉండేవారు. అతను అనుమానాస్పద స్థితిలో చనిపోకపోతే (విషం అని అనుమానించారు) ఏమి జరిగిందో చెప్పడం కష్టం.
ఇక.. పోలీసు చర్య వెనుక ఉన్న ప్రధాన కారణాలలో ఒకటి రజాకార్ (వాలంటీర్లు) మిలీషియాను ప్రారంభించి, దురాగతాలకు పాల్పడిన మతోన్మాద ఖాసిం రజ్వీ అని నమ్ముతారు. రజ్వీతో అసలు సమస్య అంతా అతని హింస. దివంగత రచయిత ఒమర్ ఖలీదీ తన సెమినల్ పుస్తకం ‘హైదరాబాద్: ఆఫ్టర్ ది ఫాల్’లో ఇలా పేర్కొన్నాడు. “రజావి ఆధ్వర్యంలో సంస్థ (MIM) చాలా త్వరగా మిలిటెంట్‌గా మారింది. కొంత ఉన్మాద పార్టీగా మారింది. కారణం లేకుండా కాదు, రెండు ఆత్మలలో ఫాసిస్ట్ అని ఆరోపించారు.”
అక్టోబర్ తిరుగుబాటు పుస్తకంలో కూడా రచయిత మహమ్మద్ హైదర్ పూర్వ రాష్ట్రంలోని ఉస్మానియా జిల్లా చివరి కలెక్టర్, రజ్వీ ప్రైవేట్ సమావేశాలలో ముస్లింలు పాలకులుగా ఉండాలనే ఉద్దేశ్యంతో వాదించారని రాశారు (చాలా మంది దీనిని అంగీకరించరు). నిజాం కూడా ఎప్పుడూ అలాంటి మాటలు మాట్లాడలేదు. ముస్లింలు, హిందువులు ఇద్దరూ తన రెండు కళ్లలాంటి వారని ఎల్లప్పుడూ మాట్లాడేవారు. హిందువులపై రజాకార్ల హింస (హైదరాబాద్ స్వాతంత్ర్యానికి వ్యతిరేకంగా ఎవరైనా) తెలంగాణ గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో భూస్వాములకు వ్యతిరేకంగా రైతులు కమ్యూనిస్ట్ మద్దతుతో తిరుగుబాట్లు చేయడం.. 1948లో రాజకీయ పరిస్థితి గందరగోళంలో ఉందని అర్థం. నిజానికి, ఉర్దూ దినపత్రిక ఇమ్రోజ్ ఎడిటర్ షోయబుల్లా ఖాన్ హత్య అప్పటి పరిస్థితిని చక్కగా తెలియజేస్తుంది. 1948 ఆగస్టు 22-23 మధ్య రాత్రి సమయంలో ఖాన్‌ను రజాకార్లు హత్య చేశారు.
“వాళ్లు ఇతరులకు ఉదాహరణగా అతని మణికట్టును కత్తిరించారు. నిజాంకు వ్యతిరేకంగా ఎవరైనా రాస్తే వారు అలా చేస్తామని హెచ్చరించారు” అని సంఘటనను చూసిన బూర్గుల నర్సింగ్ రావు (89) ఒక ఇంటర్వ్యూలో చెప్పారు. ఖాన్ యొక్క ఇమ్రోజ్ కాచిగూడలోని రావు ఇంటి నుండి పని చేసేవారు. రావు మాజీ కాంగ్రెస్ నాయకుడు, హైదరాబాద్ రాష్ట్ర మొదటి ముఖ్యమంత్రి బూర్గుల రామకృష్ణారావు మేనల్లుడు కూడా.
తెలంగాణ సాయుధ పోరాటానికి ముగింపు
వెట్టి చాకిరి (బాండెడ్ లేబర్) అనేది గ్రామీణ తెలంగాణలో కూడా సర్వసాధారణం. ఇందులో నిమ్న కులాల వారు ఉన్నత కులాలకు, భూస్వామ్య వర్గానికి సేవ చేయవలసి వచ్చింది. పైగ నిజాం (హైదరాబాద్) స్వయంగా రాష్ట్రంలోని 10% భూములను నేరుగా కలిగి ఉండగా అందులో 60% రెవెన్యూ భూములు (దివాణి), 30% జాగీర్దార్ల కింద ఉన్నాయి. (తెలంగాణ ప్రజల పోరాటం, దాని పాఠం: పి. సుందరయ్య).
కమ్యూనిస్టులు ఎన్నికల్లో పోటీ చేయాలని నిర్ణయించుకునే వరకు 1946లో ప్రారంభమై 1951లో అధికారికంగా ముగిసిన తిరుగుబాటు వెనుక ప్రధాన కారణాలను బంధిత కార్మికులు, బలవంతపు వసూళ్లు అని నమ్ముతారు. అప్పటి తెలంగాణ నుండి చాలా పెద్ద సంఖ్యలో సీపీఐ నాయకులు మఖ్దూం మొహియుద్దీన్, రావి నారాయణరెడ్డి, ఆరుట్ల కమలా దేవి, సిహెచ్. రాజేశ్వరరావు, తదితరులు ఆంధ్రాకు చెందిన అనేక మంది సీపీఐ నాయకులు పి.సుందరయ్య, డి.వెంకటేశ్వర్ రావు వంటి వారు కూడా ఈ ఉద్యమానికి నాయకత్వం వహించారు. ఇది పోలీసు చర్య తర్వాత కూడా కొనసాగింది. నిజాం కంటే కమ్యూనిస్టులను లక్ష్యంగా చేసుకునేందుకే హైదరాబాద్ రాష్ట్రంలో పోలీసు చర్య ఎక్కువగా ప్రారంభించబడిందని సీపీఐ పాత తరం నమ్ముతుంది. “మేము రజాకార్లతో పోరాడుతున్నాం, తరువాత భారత సైన్యం వచ్చింది. పటేల్, నెహ్రూలు కమ్యూనిస్టుల గురించి ఎక్కువ ఆందోళన చెందారు”అని 1948లో అండర్గ్రౌండ్కు వెళ్లిన మాజీ జాగీర్దార్, సీపీఐ లెజెండ్ అయిన ఎం కె మొయినుద్దీన్ (93) అన్నారు.
హైదరాబాద్ పరిపాలన దాని చివరి ప్రధాన మంత్రి లైక్ అలీ హయాంలో విషయాలు బాగా జరుగుతున్నాయనే అభిప్రాయాన్ని నిజాంకు ఇచ్చింది. చివరగా భారత సైన్యం కవాతు చేసింది. పోలీసు చర్య 13 సెప్టెంబర్ 1948న ప్రారంభమై అధికారికంగా 17 సెప్టెంబర్ 1948న ముగిసింది. హైదరాబాద్ స్టేట్ ఆర్మీకి చివరి కమాండర్ అయిన సయ్యద్ అహ్మద్ ఎల్-ఎడ్రూస్ తన పుస్తకం హైదరాబాద్ ఆఫ్ ది సెవెన్ లోవ్స్ లో వివరించాడు. ఎల్-ఎడ్రూస్ రక్తపాతాన్ని నివారించి తన దళాలను కాపాడుకోవాలనే దూరదృష్టితో లొంగిపోయాడు. పోలీస్ యాక్షన్‌కు నాయకత్వం వహించిన లెఫ్టినెంట్ కల్నల్ J. N. చౌధురి 18 నెలల పాటు సైనిక గవర్నర్‌గా బాధ్యతలు చేపట్టారు. ఆ తర్వాత M. K. వెల్లోడి ఆధ్వర్యంలో ఒక ప్రాంతీయ ప్రభుత్వం మొదటి సాధారణ ఎన్నికల వరకు ఉనికిలో ఉంది. 1950లో చివరి నిజాం రాజప్రముఖ్‌గా నియమితుడయ్యాడని, రజ్వీని అరెస్టు చేసి దాదాపు ఒక దశాబ్దం పాటు జైలుకు పంపారని, ఆ తర్వాత పాకిస్థాన్‌కు వెళ్లేందుకు అనుమతించారని గమనించవచ్చు.
ముస్లింల ఊచకోత
హైదరాబాద్‌ను విలీనం చేయడం సమస్య కాకపోయినా మహారాష్ట్ర, కర్నాటక జిల్లాల్లో ముస్లింలను లక్ష్యంగా చేసుకుని హత్యలు చేయడం దురదృష్టకరం. సుందర్‌లాల్ కమిటీ నివేదిక ప్రకారం (పండిట్ సుందర్‌లాల్‌ను మాజీ ప్రధాని జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ దౌర్జన్యాలను పరిశీలించడానికి నియమించారు) గుల్బర్గా, ఉస్మానాబాద్, బీదర్ మొదలైన జిల్లాల్లో మత హింసలో 27000-40,000 మంది ముస్లింలు చంపబడ్డారు. హైదరాబాద్ నగరం, హైదరాబాద్ రాష్ట్రంలోని ఇతర జిల్లాల్లోని తరతరాలుగా ముస్లింలకు మచ్చ తెచ్చిన పోలీసు చర్య యొక్క కఠినమైన వాస్తవికత ఇది.
అయితే.. ఇప్పుడే హైదరాబాద్ మీద, తెలంగాణ మీద బీజేపీకి ఎందుకింత ప్రేమ కలుగుతోందన్న ప్రశ్న అందరిలోనూ తలెత్తుతోంది. ఉత్తరాదిన దాదాపు అన్ని రాష్ట్రాల్లో పాగా వేసిన బీజేపీ.. దక్షిణాదికి కీలకమైన తెలంగాణలో అడుగుపెట్టడం ద్వారా బలం నిరూపించుకోవచ్చనే ప్లాన్ వేస్తోంది. దీనికి చాలా సంవత్సరాలుగా నిర్వహించలేని విమోచన దినాన్ని ఆసరాగా చేసుకుని తన ప్రాభల్యం పెంచుకోవాలని చూస్తోంది. అంతేకాకుండా దీని ఆసరాగా రాబోయే జనరల్ ఎలక్షన్స్కి బలమైన పునాది వేసుకోవాలని భావిస్తున్నట్టు రాజకీయ పరిశీలకులు చెబుతున్నారు. అందులో భాగంగానే ప్రజా ధనంతో బీజేపీ బలపడాలని చూస్తోందని తెలుస్తోంది. అందుకే హైదరాబాద్ విమోచన దినోత్సవాలకు పెద్ద ఎత్తున నిధులు ఖర్చు చేయాలని కేంద్రం చూస్తున్నట్టు పొలిటికల్ అనలిస్టులు అంటున్నారు.
